Şenol DÖNDER

Serbest Muhasebeci Mali Müşavir

Giriş

Modern vergi sistemlerinin etkinliği, yalnızca yasaların varlığıyla değil, mükelleflerin bu yasalara ne ölçüde uyduğuyla doğru orantılıdır. Türkiye’de Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB), dijitalleşen mali sistemle birlikte mükellefleri daha yakından izlemek ve riskleri önceden tespit etmek amacıyla “Risk Analiz Sistemi”ni (RAS) aktif olarak kullanmaktadır. Bu sistem; kâr marjı, beyanname uyumu, e-fatura verileri, POS ciroları, KDV analizleri gibi çok boyutlu kriterler üzerinden çalışmakta ve vergiye uyum düzeyini ölçmektedir.

1. Kâr Marjları ve Orantısal Risk Analizi

Mükelleflerin faaliyetlerinin ekonomik gerçekliği ile beyan ettikleri mali veriler arasında bir tutarsızlık bulunup bulunmadığını tespit etmek amacıyla oran analizleri (rasyolar) kullanılmaktadır. GİB, özellikle brüt kâr marjı, net kâr marjı, satışların maliyeti oranı, POS cirosu/beyan oranı ve KDV uyumsuzluk oranı gibi göstergeler üzerinden sektörel karşılaştırmalar yapmaktadır.

Örneğin inşaat malzemeleri (taş, çimento, kiremit vb.) satan firmaların brüt kâr marjları genellikle %1 ila %5 arasında değişmektedir. Net kâr marjları ise işletmenin gider yapısına göre %0,5 ila %2 aralığında seyretmektedir. Bu oranların çok altında veya üstünde yer alan firmalar, sistem tarafından “riskli mükellef” olarak işaretlenebilir.

2. Kanunen Kabul Edilmeyen Giderler (KKEG)

Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 11’inci maddesine göre, bazı giderler kurum kazancının tespitinde indirim konusu yapılamaz. Bu tür giderler KKEG olarak adlandırılır. Örnek olarak, cezalar, ortakların şahsi harcamaları, örtülü sermaye üzerinden ödenen faiz ve benzeri ödemeler sayılabilir. Mükellefler bu harcamaları vergiden düşemez; beyanlarında KKEG olarak göstermeleri gerekir. Bu tür harcamaların gizlenmesi, vergi ziyaı cezası doğurabilir.

3. Zarar Mahsubu ve Geçmiş Yıl Zararları

KVK madde 9’a göre, mükellefler geçmiş beş yıla ait zararlarını, kazançlarından mahsup edebilir. Ancak bu zararın, ilgili yılın beyannamesinde doğru şekilde gösterilmiş ve yasal süresinde verilmiş olması şarttır. Ayrıca, sadece ticari zararlar düşülebilir; istisna kapsamındaki zararlar mahsup edilemez.

4. Vergi Güvenlik Müesseseleri

Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 7, 12 ve 13’üncü maddelerinde yer alan vergi güvenlik müesseseleri, vergi kaybını önlemeye yöneliktir:

• Madde 7: Kontrol edilen Yabancı Kurum Kazancı
• Madde 12: Transfer fiyatlandırması yoluyla örtülü kazanç dağıtımına ilişkin düzenlemeler;
• Madde 13: Örtülü sermaye tanımı ve buna ilişkin kısıtlamalar.

Bu düzenlemeler kapsamında yapılan işlemler, emsal değer testinden geçirilmekte ve gerektiğinde KKEG olarak kabul edilmekte veya stopaj yükümlülüğü doğurmaktadır.

5. Maliye Bakanlığı’nın Risk Analizi Uygulamaları ve E-Tebligat

Maliye Bakanlığı, riskli bulduğu mükelleflere e-tebligat yoluyla bilgilendirme yapmakta, izaha davet süreci başlatmakta ya da doğrudan vergi incelemesi uygulamaktadır. Özellikle 2024 yılı itibarıyla 40 binin üzerinde mükellefin riskli olarak sınıflandırıldığı ve bu kapsamda değerlendirmeye alındığı bilinmektedir. Bu değerlendirmeler, genellikle orantısal sapmalar, KDV tutarsızlıkları ve kayıt dışı satış şüphesi gibi kriterler esas alınarak yapılmaktadır.

Sonuç

Vergisel uyumun artırılması ve kayıt dışılığın azaltılması açısından oran analizine dayalı risk tespiti son derece önemlidir. Mükelleflerin gerek kâr marjı gerekse gider kalemlerini sektörel ortalamalara göre düzenli olarak analiz etmeleri ve beyanlarını bu doğrultuda tutarlı şekilde oluşturmaları, hem denetim riskini azaltacak hem de vergiye gönüllü uyumu destekleyecektir. Maliye’nin risk analizine dayalı yaklaşımı, gelecekte daha da gelişecek olup, mükelleflerin şeffaf ve belgeli işlem yapma zorunluluğunu artıracaktır.

DİP NOT

Kurumlar Vergisi Kanunu Madde 6 – Safi Kurum Kazancı

(1) Kurumlar vergisi, mükelleflerin bir hesap dönemi içinde elde ettikleri safî kurum kazancı üzerinden hesaplanır.
(2) Safî kurum kazancının tespitinde, Gelir Vergisi Kanununun ticari kazanç hakkındaki hükümleri uygulanır.
(3) Safî kazancın tespitinde, vergiye tâbi kazançların yanı sıra zararlar da dikkate alınır.

Bu maddenin özeti şudur:

• Bir şirketin brüt gelirleri (cirosu, diğer gelirleri vs.) vardır.
• Bu gelirlerden, işletme giderleri, amortismanlar, maliyetler gibi yasal olarak indirilebilecek giderler düşülür.
• Ayrıca, kanunen kabul edilmeyen giderler gibi bazı özel unsurlar da göz önünde bulundurulur.
• Sonuçta kalan rakam safi kurum kazancıdır.
• Bu kazanç üzerinden de (örneğin 2025 yılı için %25 oranıyla) kurumlar vergisi hesaplanır.

• Doğru Hesaplanıp Hesaplanmadığını Anlamak Ne Demek?
• Bu; kurumun, vergilendirilecek kazancı hesaplarken:
• Tüm gelirlerini doğru beyan edip etmediği,
• Yalnızca kanunen kabul edilen giderleri düşüp düşmediği,
• Yasal indirim ve istisnaları doğru uygulayıp uygulamadığı,
• Zarar varsa bunun doğru şekilde mahsup edilip edilmediği gibi unsurların doğru ve mevzuata uygun şekilde kontrol edilmesini ifade eder.

KVK Madde 11 – Kanunen Kabul Edilmeyen Giderler (KKEG)

Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 11’inci maddesi, şirketlerin gider olarak indiremeyeceği bazı harcamaları düzenler. Bu giderler, muhasebede yer alsa bile vergi matrahı hesaplanırken indirim konusu yapılamaz. Bunlara kanunen kabul edilmeyen giderler (KKEG) denir.

Örnek KKEG Kalemleri:

• Örtülü sermaye üzerinden ödenen faiz, kur farkı, benzeri ödemeler
• Transfer fiyatlandırması yoluyla örtülü kazançlar
• Verilen cezalar (vergi cezaları, trafik cezaları, adli para cezaları)
• Kurum ortaklarının şahsi giderleri
• Haddinden yüksek bağış ve sponsorluk giderleri
• Belgesiz harcamalar

Doğruluğunun kontrolü şunu içerir:

• Bu tür giderler kazançtan düşülmemiş mi?
• Beyannamede KKEG olarak gösterilmiş mi?
• KKEG’ye tabi tutulan tutar doğru hesaplanmış mı?

 KVK 7, 12 ve 13. Maddeler – Vergi Güvenlik Müesseseleri

Bu maddeler, vergi kaybını önlemeye yönelik önlemler içerir. “Vergi güvenlik müesseseleri” olarak adlandırılırlar. Her biri farklı bir riski engellemeye çalışır:

KVK Madde 7 – Dar Mükelleflerde Vergi Kesintisi (Stopaj)

• Dar mükellef (yurt dışında yerleşik) firmalardan alınan hizmetler veya ödemeler üzerinden stopaj yapılması gereken durumları belirtir.
• Örneğin: Yurt dışına yapılan faiz, temettü, lisans, danışmanlık ödemeleri gibi.
• Stopaj oranları, çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmalarına göre değişebilir.

Doğruluk kontrolü:

• Stopaj yapılması gereken ödemeler doğru tespit edilmiş mi?
• Doğru oranda vergi kesilmiş mi?
• Beyannameye doğru yansıtılmış mı?

KVK Madde 12 – Transfer Fiyatlandırması Yoluyla Örtülü Kazanç Dağıtımı

• Şirketin ortaklarıyla veya onlarla ilişkili kişilerle yaptığı işlemlerde emsal fiyattan sapmalar varsa ve bu sapma bilerek yapılmışsa, bu sapma örtülü kazanç sayılır.
• Örnek: Grup şirketinden piyasa fiyatının altında mal alınması, piyasanın üstünde hizmet alınması.

Doğruluk kontrolü:

• İlişkili kişi işlemleri emsal fiyata uygun mu?
• Transfer fiyatlandırması raporu hazırlanmış mı (belge yükümlülüğü)?
• Varsa sapmalar KKEG’ye dahil edilmiş mi?

KVK Madde 13 – Örtülü Sermaye

• Şirketin ortaklarından veya ortakla ilişkili kişilerden belirli sınırların üzerinde borçlanması, bu borcun “sermaye gibi” kullanılması sayılır.
• Eğer borç “örtülü sermaye” sayılıyorsa:
  • Faiz gideri KKEG olur.
  • Ödenen faiz üzerinden stopaj yapılır.

Doğruluk kontrolü:

• Sermayenin 3 katını aşan borçlar örtülü sermaye sayılmış mı?
• Bu borçlara ilişkin faiz, kur farkı vs. giderler KKEG olarak ayrılmış mı?
• Stopaj hesaplanmış mı?

 Sonuç: “Uygulamanın Doğruluğu” Ne Demek?

Bu ifadeler, kurumun:

• Mevzuata uygun hareket edip etmediğini,
• Vergi avantajlarını doğru kullanıp kullanmadığını,
• Vergi güvenlik önlemlerine riayet edip etmediğini
  kontrol etmek anlamına gelir.

Bu denetim, genellikle:

• Vergi incelemelerinde,
• Yeminli Mali Müşavir (YMM) tam tasdik raporlarında
  yer alır ve detaylı bir kontrol sürecini kapsar.